Historia da Gaita I.

Con motivo da Xuntanza de músicos tradicionais que esta Asociación organizou para este próximo sábado 10 de Maio,  preparamosvos unha serie de artigos referentes aos nosos  instrumentos tradicionais. Comezamos polo mais emblematico: a gaita galega….

Historia da Gaita I.
A gaita galega é un instrumento de vento madeira propio de Galicia, norte de Portugal, occidente de Asturias e o Bierzo. É o símbolo por excelencia da música tradicional galega.

   En xeral a gaita, tamén chamada cornamusa (non confundir coa cornamuse francesa, diferente á cornemuse=gaita) é un instrumento musical de vento que, na súa forma máis simple, consiste nun tubo perforado (punteiro) provisto dunha lingüeta sonora e inserido nun odre que contén unha reserva de aire. O aire entra na bolsa ou odre (fol ou fol) a través dun segundo tubo (portaviento ou soprete), por onde foi insuflado xeralmente dende os pulmóns do propio tanguedor (gaiteiro).Este comprime co seu brazo o fol para obrigar ao aire a saír a través do punteiro e dos demais tubos accesorios ao fol (bordóns), caso de que os haxa, e así manter estable o tempero, é dicir, a tensión do fluxo de aire saínte, de maneira que se obteña un son constantemente afinado. Na maioría das gaitas, o soprete está pechado por unha válvula que impide ao aire escapar de novo cara á fonte de onde provén, aínda que non así en todas: o chiboni

xeorxiano, por exemplo, carece dela, tendo que ser obstruído o portaviento mediante a lingua do propio gaiteiro. Tamén existen gaitas insufladas mecanicamente mediante outro fol accesorio en lugar de usar o gaiteiro directamente os seus pulmóns.

Non se coñece con claridade a orixe da gaita, o coñecemento que temos da súa aparición é anterior ao cristianismo, probablemente  en Mesopotamia. Tamén se cre que, posiblemente, tivo a súa orixe nun ambiente pastoril, ao engadir a unha frauta ou caramela un odre de pel de cabrito, cordeiro ou outro animal. A definición do vocábulo “gaita”, vén do gótico gaits, que significa cabra, xa que da pel deste animal se realiza o fol do devandito instrumento (aínda que o termo aínda non está moi demostrado).  Non se sabe exactamente cando apareceu a gaita, aínda que se conservan pinturas e gravados do Antigo Exipto nas que se representan a músicos tocando un instrumento moi semellante á gaita actual.

Á parte de varios debuxos e gravados antigos, no pazo faraónico deTell-o-Amarna en Exipto, a referencia escrita máis antiga dun instrumento considerado como gaita producese posiblemente cara ao 400 a. C. cando Aristófanes, un poeta ateniense, menciona aos gaiteiros de Tebas, cidade inimiga de Atenas naquela época, e sinala que tocaban gaitas (askaulos) feitas con pel de can e punteiros de óso. Varios séculos despois, Suetonio na súa “Vida dos Doce Césares” describe que o emperador Nerón tocou a tibia utricularis en público como castigo autoimposto por non gañar un concurso de poesía. Dión Crisóstomo, un poeta romano do século I d. C., describiu nas súas “Oracións” que o gobernante da súa época, posiblemente tamén Nerón, podía tocar a gaita (“aulein”) coa súa boca e coa axila. Destes testemuños deduciuse que Nerón podía tocar a gaita de fol. Así mesmo, tamén existe unha moeda da época de Nerón que mostra unha gaita de acordo coa edición de 1927 do “Grove Dictionary of Music and Musicians”.

   En Europa non se volven ter referencias da gaita ata os séculos IX e X d. C., e foi na Baixa Idade Media cando a gaita obtivo grande popularidade en todo o continente, entrando en decadencia a partir do século XVIII, aínda que sobrevive no ámbito da música popular e en zonas tan dispersas, como Galicia, Asturias, León, Cantabria, Escocia, Irlanda, Bretaña, Hungría, Italia, Suíza, Suecia, Alemaña, Irán, Paquistán, India etc.

Non é, entón, a gaita un instrumento de orixe celta?

Debátese sobre o momento en que as gaitas apareceron entre os pobos céltico das culturas atlánticas, aínda que as figuras de gaiteiros en varios depósitos arqueolóxicos de época romana suxiren que posiblemente fosen os romanos que as introduciron. En calquera caso todos estes pobos que invadiron o chan hispano (celtas, fenicios, suevos, gregos e romanos) coñecían a gaita da antiga Mesopotamia, antes da era cristiá.

Antes do século XII só sobreviven uns poucos gravados de pictos, irlandeses e céltico que mostran que durante a Alta Idade Media se seguiron utilizando as gaitas como instrumentos musicais.

A popularidade das gaitas comezou a partir do século XII, posiblemente en relación co esplendor e desenvolvemento musical de varios lugares de Europa. Moitos modelos de gaita empezaron a desenvolverse durante esta época. Dise que Roberto Bruce, rei de Escocia, partiu á batalla de Bannockburn (1314) acompañado de gaiteiros.

   Os modelos conservados de gaitas anteriores ao século XVIII son extremadamente raros. Non obstante, consérvanse numerosas pinturas, debuxos, gravados e ilustracións manuscritas. As diverxencias entre os modelos adoitan ser enormes, pero parece que os fabricantes de gaitas da época eran, na súa maior parte, artesáns da madeira con coñecementos musicais e artesanais moi rudimentarios.

O papel da gaita na música variou sensiblemente de lugar a lugar, pero en Bulgaria dise que “Unha voda sen gaita é como un funeral” e en Bretaña é un elemento moi popular nos festivais relixiosos. Tamén en Bretaña e nas Illas Británicas convertéronse os gaiteiros en parte dos ministreles itinerantes, actuando como mensaxeiros e estendendo noticias e música por onde queira que viaxasen. Os gaiteiros comezaron cara ao século XVI a desprazar en Escocia os arpistas, os principais músicos céltico dende época romana. En 1760, Joseph MacDonald escribiu en Escocia Compleat Theory, o primeiro estudo serio de gaita e música de gaita. En Inglaterra, William Dixon xa escribira un manuscrito na década de 1730 referente á música das “border pipes”, moi similares ás gaitas escocesas modernas, pero que constitúen un modelo distinto. Dixon recolleu moitas melodías populares que posteriormente serían reimprimidas noutras obras semellantes. A comezos do século XIX, John Peacok coleccionou moitas das melodías de Dixon na súa selección de música de gaita.

Non obstante, a medida que a música clásica occidental se desenvolvía, tanto en termos de sofisticación musical coma de tecnoloxía instrumental, as gaitas de moitos países perderon popularidade nas orquestras, desaparecendo xeralmente ata o século XX.

Coa expansión do Imperio Británico, tamén se difundiu a gaita escocesa (“Great Highland Bagpipe”) a través dos soldados e emigrantes de orixe escocesa. Non obstante, o resurximento da gaita escocesa e doutros modelos puntuais foi excepcional e pode dicirse que ata despois da Segunda Guerra Mundial, moitas tradicións de música popular de gaita entraron en decadencia e comezaron a ser desprazadas por instrumentos de tradición máis clásica, como o violín e posteriormente polo gramófono e a radio. A gaita sobreviviu na música tradicional e nalgúns grupos pechados, como por exemplo as forzas policiais de Escocia, Canadá, Australia e os Estados Unidos (aínda que non moi estendida), así como bandas folclóricas e populares. Progresivamente foi recuperando outros ámbitos, como funerais militares, civís, vodas, bailes, festas e romaxes.

A gaita experimentou certo renacemento dende a Segunda Guerra Mundial, fomentado pola popularidade da música e os bailes folclóricos, que salvou da desaparición moitos modelos de gaita que en séculos anteriores foran especialmente populares.